Thực hành tranh in Monotype theo PP loại trừ
1. Phương pháp chế bản loại trừ: Chế bản theo phương pháp loại trừ có nguyên tắc tạo hình đối lập với phương pháp chế bản bổ sung. Ở đây, các hình ảnh sẽ xuất hiện dần từ một nền mua in đã được phủ kín đều trên bề mặt bản in. Phương pháp này tạo ra hình thức tranh in độc bản dạng monotype mà Castiglione đặt nền móng. Từ một nền mẫu được phủ trên mặt bản in, họa sĩ lấy sáng dần để tạo hình ảnh và bố cục, nghĩa là loại trừ dần lượng màu đã có trên bản in. Tên gọi khác của phương pháp chế bản này là chế bản trên nền đen. Nó xuất phát từ tên gọi của màu mực in - màu đen, mà họa sĩ Castiglione cũng như các họa sĩ ấn tượng Châu Âu và Mỹ thường sử dụng để phủ kín bề mặt bản in trước khi tạo hình trên đó. Tuy nhiên, ngoài màu đen thì rất nhiều màu khác có thể được sử dụng để làm nền khởi điểm cho tạo hình trên bản in theo phương pháp này. Cho nên ở đây, người viết sẽ sử dụng tên gọi phương pháp chế bản loại trừ để tạo tính logic với phương pháp bổ sung đã nêu ở phần trước. Đây cũng là phương pháp được SỬ dụng rộng rãi trên thế giới. Tại Việt Nam, nó có mức độ phổ biến hơn so với phương pháp chế bản bổ sung trong thực hành tranh in độc bản và chủ yếu được áp dụng với mực in gốc dầu.
Giovani Benedetto Castiglionne, Trên đường tới Ai Cập. 1655, monotype theo phương pháp loại trừ
Về cơ bản, nguyên lý tạo hình của phương pháp này được thể hiện như sau:
1 - Dùng rulo lăn một lớp mực in phủ kín đều toàn bộ bề mặt bản in; 2 - Sử dụng các công cụ khác nhau như bút lông cùn, giẻ, bông tắm, que gỗ, mảnh tre, miếng nhựa hay cao su, v.v... lấy bớt màu đi dần dần ở những vị trí cần các sắc độ sáng trong bố cục cho đến khi đạt ý định tạo hình của người vẽ. Bên cạnh đó chúng ta còn có thể dùng các chất liệu tẩy rửa mực in, các thể chất khác nhau như giấy vải, nilon, băng dính và rulo để lấy bớt mực đã phủ trên bề mặt bản in nhằm thiết lập hiệu quả tạo hình độc đáo cho bức tranh sẽ in ra. Sự phong phú, tinh tế hay đơn giản của sắc độ sáng tối, sự đa dạng về ngôn ngữ biểu đạt của nét, mảng hoàn toàn phụ thuộc vào cách sử dụng vật liệu, công cụ lấy mực in đi khỏi bề mặt bản in và mức độ lau mạnh hay nhẹ, lau nhiều hay lau ít.
Tóm lại, đây là phương pháp chế bản in độc bản có khả năng đem lại vô số các hiệu quả tạo hình khác nhau thông qua công cụ và mức độ loại bỏ màu mực in. Vì thế nó cũng được sử dụng rất phổ biến trong sáng tác tranh in độc bản.
2. Các kỹ thuật chế bản theo phương pháp loại trừ: Tranh in độc bản dạng monotype là tranh in không có bất kỳ chi tiết nào của bố cục có thể lặp lại. Như đã nói ở phần đầu của cuốn sách, tranh in độc bản monotype phải là tranh được in ra từ một bản in mà bề mặt của nó chưa hề có vết khắc hay dấu vết biến dạng do tác động từ bên ngoài (nghĩa là nó phải có bề mặt bản in được giữ nguyên trạng ban đầu của nhà sản xuất). Dựa trên nguyên tắc loại trừ như nêu trên, chế bản in độc bản dạng này được thực hiện bởi một hay vài kỹ thuật khác nhau từ các kỹ thuật giúp lấy màu khỏi nền mực đã phủ trên bản in. Trong đó có các kỹ thuật như: lau, gạt, tẩy hóa chất mang tính chất tác động trực tiếp hay các kỹ thuật gián tiếp lấy mực đi thông qua rulo và các bề mặt vật thể khác... đều có thể được sử dụng.
a. Kỹ thuật lau: Kỹ thuật lau lớp mực in đã được phủ kín đều trên bề mặt bản in được sử dụng từ những sáng tác tranh in độc bản của Castiglione ở thế kỷ 17. Song, kỹ thuật này chỉ thực sự phát triển mạnh vào cuối thế kỷ 19 bởi các họa sỹ của Pháp thông qua phong trào sáng tác tranh in độc bản do Ludovic Napoleon khởi xướng và thúc đẩy. Khi đó ông đã kêu gọi các họa sỹ hướng tới một phương pháp “sáng tác nghệ thuật hoàn toàn tự do từ giẻ lau và màu”. Từ phong trào này, không ít họa sỹ nổi bật của trường phái Ấn tượng đã sáng tác hàng trăm bức tranh in độc bản có giá trị, trong đó có Degas, Prendegast, Mary Cassat.. Họ đều sử dụng kỹ thuật lau màu trên nền đen để chế bản in. Nhiều người dùng rulo lăn mực in lên kính rồi tạo hình bằng giẻ và in tay thủ công. Thậm chí có họa sỹ say mê lăn cả mực in lên sàn nhà rồi chế bản và in tranh độc bản. Những câu chuyện trên cho thấy rằng, kỹ thuật lau màu có thể đem lại nhiều cảm hứng như thế nào cho họa sỹ trong quá trình sáng tác tranh in độc bản monotype.
Với kỹ thuật này, sau khi tạo ra lớp mực mỏng trên bề mặt bản in, người thực hiện dùng những vật chất mềm như vải, bông, bút lông để lấy bớt đi lượng mực cần thiết, phù hợp ý đồ tạo hình và bố cục của mình. Khi sử dụng vải để lau, chúng ta có thể tận dụng các loại vải có thở ganh khác nhau để tạo chất biểu hiện cho hình ảnh. Tùy từng khu vực lớn nhỏ của phần cần lấy sáng mà ta sử dụng miếng vải cho hợp lý: có thể làm thành túm vải nhỏ có đầu hình cầu, bọc miếng vải vào đầu ngón tay hay đầu que gỗ, cán bút để tạo hình chi tiết; dùng miếng vải phẳng và mu bàn tay để lau những đường rộng, mảng lớn. Các cách thức sử dụng vải khác nhau và tốc độ, mức độ lau sẽ đem lại hiệu quả phong phú cho hình ảnh được tạo ra trên bề mặt bản in. Hiệu quả chế bản in bằng giẻ lau là rất phong phủ, tương ứng với sự đa dạng của các cách tạo hình. Song, nhìn chung, chúng đều có vẻ đẹp mềm xốp và giàu sắc độ của hội họa.
Hình được tạo ra bởi kỹ thuật lau mực in bằng vải (a, b) và bằng bông tăm (c)
Nguyễn La Vuông, Mưa, 2008, Monotype, 60 x 40cm
Ngoài ra, để tạo bản in độc bản theo phương pháp loại trừ, người ta còn có thể lau bằng bông tăm. Với những đầu bông tròn nhỏ gọn gàng, dụng cụ thường nhật để vệ sinh tai này có khả năng tạo ra các hình thể, đường nét mềm mại, giàu sắc độ một cách tự nhiên.
b. Kỹ thuật gạt: Gạt là động tác dùng vật thể mỏng để lấy đi phần vật chất dạng bột hay dạng sệt khỏi một bề mặt nào đó. Từ đó có thể hiểu, trong chế bản in độc bản theo phương pháp loại trừ, kỹ thuật gạt là cách sử dụng những dụng cụ hay vật thể mỏng để lấy đi một phần nhất định lượng mực in đã được lăn phủ trước đó trên bề mặt tấm kim loại hay mica... Trong đó, cần lưu ý rằng, các vật thể, công mặt bản in. Do vậy, các chất liệu phù hợp để làm dụng cụ gạt là gỗ, nhựa mềm, cụ để gạt cần phải được làm nhẵn cạnh mép để đảm bảo không làm xước bề sừng, cao su, bìa giấy. Tuyệt đối không sử dụng miếng gạt bằng kim loại bởi nó sẽ làm hỏng bề mặt của bản in. Thực tế trong thực hành tranh in độc bản với kỹ thuật này, ở đâu đó có thể sử dụng cả các từ tương đương hay gần giống để mô tả động tác gạt. Tuy nhiên, ở đây việc dùng từ gạt chỉ mang tính chất đại diện với mục đích tránh sự rườm rà về từ ngữ.
Kevin Fletcher, Thư viện sau trận động đất Loma Prieta, 2012,
kỹ thuật loại trừ sử dụng các miếng bìa giấy, gỗ, cao su để gạt lấy mực đi
Trong kỹ thuật gạt, các kích cỡ và hình thù của công cụ sử dụng, lực ấn mạnh hay nhẹ của tay người thực hiện sẽ có tác động trực tiếp đến đường nét, hình thể và sắc độ của bố cục trên bản in. Chính vì vậy, tùy vào đối tượng, yêu cầu tạo hình và tính chất của đối tượng được thể hiện mà họa sỹ lựa chọn, chế trên nền mực in đen họa sỹ đã dùng miếng bìa giấy, và một số dụng cụ tự tạo tác công cụ gạt để chế bản hình ảnh phù hợp với mình. Hình bên trên cho thấy, như que gỗ hoặc đầu cán bút lông gọt vát... rồi gạt, vạch để lấy đi màu mực nơi nó tiếp xúc với bề mặt bản in. Các lực vạch, gat khác nhau sẽ tạo ra các độ sáng, tối, chiều hướng và biểu hiện chất bề mặt của hình, qua đó chuyển tải cảm xúc và ý tưởng tạo hình của bản in. Với việc linh hoạt trong sử dụng phương tiện để tạo hình, tác giả đã tạo nên một tập hợp thống nhất, có tính gắn kết cao từ các đường nét mảnh mai tinh tế, những hình mảng nhỏ và phong phú về sắc độ thông qua kỹ thuật gạt điêu luyện.
Đặng Thị Minh Thư, Bức tượng 2009, in độc bản trên nền đen với kỹ thuật loại trừ
sử dụng đầu cán bút lông vót bẹt để lấy mực đi
Trong kỹ thuật gạt, việc sử dụng một que gỗ hay mẫu gỗ nhỏ kiểu như que diêm, đầu cán gỗ của bút lông hay miếng bìa giấy nhỏ có thể tạo ra những đường nét sinh động với những bất ngờ về tính điệu mang đặc thù riêng của chế bản in hiện đường nét thông qua kỹ thuật gạt trong phương pháp chế bản loại trừ. dạng này. Bố cục trên đây của Đặng Thị Minh Thư minh chứng rất rõ về sự biểu hiện đường nét thông qua kĩ thuật gạt trong phươngpháp chế bản loại trừ.
Bên cạnh việc tạo hình bằng kỹ thuật gạt, vạch với các công cụ như kể trên, một số họa sĩ còn sử dụng các vật dụng thường nhật khác. Trong quá trình sáng tác của mình, một số họa sĩ đã biến các loại cốc nhựa, cốc giấy, nắp chai nhựa... thành phương tiện tạo hình rất hữu hiệu. Những cách di chuyển chúng khác nhau trên bề mặt mực in sẽ tạo ra các hình thù độc đáo hay hiệu ứng ảo thị lạ mắt và đầy tinh tế.
Các dụng cụ tạo hình đa dạng như giới thiệu trên đây đem lại khả năng biểu hiện rộng cho kỹ thuật chế bản trên nền đen. Với cách lau sáng bằng giẻ lau, đồ vật bằng cao su thì hiệu quả hình ảnh luôn mềm mại, dễ có các mảng sáng lớn chuyển độ tinh tế. Với gạt lấy sáng bằng bông tăm hay que gỗ, miếng bìa, các hình ảnh cho cảm giác lớp lang rõ rệt, tạo không gian chiều sâu mang nhiều tính chất của đồ họa nét. Tuy nhiên, đó chỉ là một số đại diện trong rất nhiều phương án dụng cụ, phương tiện có thể sử dụng trong chế bản theo phương pháp loại trừ mà thôi. Mỗi người sáng tác tranh in độc bản đều có quyền phát huy sáng tạo, vận dụng có chủ đích hay ngẫu hứng mọi thứ xung quanh mình để lấy bớt mực trên bề mặt bản in nhằm mục tiêu tạo ra những hình thể có ý nghĩa, gây cảm xúc và tạo ấn tượng mạnh rồi in ra. Chỉ cần lưu ý rằng, các công cụ chế bản không làm ảnh hưởng đến tính nguyên vẹn của bề mặt bản in.
c. Các kỹ thuật khác: Bên cạnh phương thức lấy sáng để tạo hình thông qua tác động của bàn tay với các dụng cụ như nêu trên, kỹ thuật chế bản loại trừ trong in độc bản còn được thực hiện bằng phương pháp hóa học. Các hình mảng lớn hay không gian của bức tranh có thể được biểu hiện hấp dẫn và bất ngờ khi sử dụng các chất tẩy mực như dầu thông, dầu hỏa để phun, vẩy lên nền màu đã phủ trên bản in. Trên bề mặt lớp mực phẳng mịn đã được lăn phủ lên bản in chúng ta dùng các chất tẩy như đã nêu để phun, vẩy một cách có ý thức hay hoàn toàn tự do. Các giọt dầu hỏa, dầu thông từ nhỏ li ti đến như giọt nước to ngấm vào mực in, tác động làm giãn phần tử mực để hở những đốm sáng nhỏ hay cả vùng sáng trên bề mặt chất liệu bản in. Chờ cho dầu hỏa bay hơi gần hết là có thể in hình. Các dụng cụ để đưa dầu hỏa, dầu thông lên lớp mực đã phủ trên bản in cũng khá đa dạng. Chúng ta có thể vẩy dầu bằng tay, bút lông các cỡ, bàn chải, bình phun. Một số trường hợp cần sự chính xác hay tương đối cụ thể về hình thì có thể dùng xilanh y tế có kim tiêm để bơm chất tẩy mực in vào những vị trí đường nét, hình mảng theo ý muốn. Ngoài ra, việc kiểm soát hình thể còn có thể thực hiện bằng phun dầu hỏa qua một lớp màng chắn là khuôn trổ đặt cách bề mặt bản in một chút. Nhìn chung, kỹ thuật phun dầu tẩy mực được sử dụng khá phổ biến trong chế bản in như một cách loại trừ màu và luôn đem lại hiệu quả bất ngờ cho những mảng hình loang tự nhiên. Nếu biết khai thác tốt kỹ thuật này, người thực hiện có thể có được những tranh in độc bản độc đáo.
Hiệu quả của kỹ thuật vẩy dầu hỏa trên bản mica đã được phủ mực in
Hiệu quả của sự kết hợp kỹ thuật vẩy dầu hỏa và gạt trên bản mica đã được phủ mực in
Cũng tương tự như ở các phương pháp tạo hình khác, trong chế bản in độc bản nói chung, chế bản theo cách loại trừ nói riêng, việc kết hợp các kỹ thuật khác nhau trở thành kỹ thuật kết hợp. Khi người thực hiện kết hợp kỹ thuật lấy màu bằng hóa chất với kỹ thuật lấy màu bằng tay trong chế bản thì sẽ cho ra hiệu quả hấp dẫn, lạ mắt. Việc sử dụng cách thức lấy màu nào tại vị trí nào là hoàn toàn phụ thuộc vào ý đồ của tác giả hay đối tượng cần biểu hiện trong bố cục tranh. Ở cả hai minh họa phía bên trên chúng ta đều thấy các tác giả kết hợp những kỹ thuật chế bản loại trừ khác nhau để tạo hiệu quả hình ảnh mong muốn, và các nền màu mực in khác nhau cũng góp phần làm rõ hơn khái niệm về phương pháp chế bản này. Từ nguyên tắc kỹ thuật cơ bản, những vận dụng trong thực tế sáng tác là rất phong phú, linh hoạt, tùy thuộc mục tiêu nghệ thuật của mỗi cá nhân họa sĩ.
3. Các bước chế bản in theo phương pháp loại trừ
Quy trình chế bản in độc bản theo phương pháp loại trừ cũng bao gồm các bước như quy trình đối với việc thực hiện chế bản tranh in nói chung. Trong đó bước đầu tiên là chuẩn bị bản in. Việc chuẩn bị bản in ở đây hoàn toàn giống như đối với phương pháp chế bản bổ sung. Cũng như đối với chế bản in theo cách bổ sung, trong chế bản in loại trừ, họa sĩ hay người mới tiếp cận cần chuẩn bị trước cho mình phác thảo ý tưởng bố cục, các hình thế tạo cấu trúc chính của bức tranh tương lai. Tính chất và yêu cầu của phác thảo tương tự như đối với cách chế bản bổ sung đã nêu. Do vậy, ở đây sẽ không nhắc lại nội dung về phác thảo. Trong mục này chúng tôi chỉ giới thiệu các bước thực hiện chế bản theo phương pháp loại trừ.
Bước 1: Chuẩn bị in
Để có được nền mực in với độ mềm phù hợp cho chế bản theo phương pháp loại trừ, trước tiên phải chuẩn bị mực in một cách tốt nhất. Thông thường mực in cho kỹ thuật này cần có độ mềm tương đương với mực in cho kỹ thuật in nổi, nghĩa là nó phải dẻo hơn, mềm hơn so với mực cho in xuyên và in lõm. Có thể kiểm tra độ mềm phù hợp của mực in bằng cách dùng bay nghiên mực nhấc một lượng mực lên. Khi mực in chảy thành dòng liền mạch như mật ong đặc là chúng ta đã có mực in phù hợp để lăn phủ lên bề mặt bản in - khâu tạo nền để từ đó tạo hình cho bức tranh theo phương pháp loại trừ. Nếu là mực in mới, chúng ta chỉ việc bóc lớp màng bảo vệ rồi dùng bay lấy mực để lên bàn kính và nghiền kỹ trước khi dàn bằng rulo. Trong trường hợp sử dụng mực đã để lâu ngày bị khô thì cần bổ sung lượng dầu lanh, dầu ăn phù hợp để được độ sánh quyện cần thiết. Sau khi có mực in, dùng bay lấy một lượng đủ để dàn thành một vệt mực có bề rộng khoảng 5 cm và có độ dài lớn hơn chiều dài rulo trên bàn kính hay bề mặt phẳng nhẵn không thấm nước, có thể là tấm mica, đá hay gạnh men, tùy vào điều kiện thực hành cụ thể.
Bước 2: Tạo nền mực
Tạo nền mực là cách dùng rulo cao su lăn phủ mực in lên toàn bộ bề mặt bản in là kim loại, mica, kính, gạch men, đá tấm mỏng hoặc phim nhựa, gỗ... miễn là bề mặt đó phải nhẵn, phẳng và không thấm nước. Việc lăn phủ bề mặt bản in bằng một lớp mực in (thường là đậm màu) này cũng là điểm xuất phát của quy trình chế bản monotype theo phương pháp loại trừ, mà từ đó nó còn có tên gọi “chế bản trên nền đen”. Đây là bước tạo ra môi trường cho các hình ảnh, đường nét và sắc độ xuất hiện thông qua các kỹ thuật và dụng cụ khác nhau như đã trình bày ở phần bên trên. Sau khi đã có được lớp mực in dàn đều trên bề mặt bản in thì quá trình tạo hình ảnh mới bắt đầu. Quá trình đó là sự lấy dần đi hay lau bớt dần lượng mực đã phủ trước đó ở những vị trí cần thiết để làm rõ đường nét, hình khối của đối tượng cần biểu đạt. Đó chính là quá trình loại trừ lượng mực đã có ban đầu trong phương pháp chế bản này.
Để phủ mực in được phẳng đều trên bề mặt bản in, trước hết chúng ta phải dàn phẳng đều mực in trên bàn kính hay một tấm chất liệu phẳng nhẵn như gạch men, miếng đá đã mài nhẵn. Rulo sử dụng thường phải có độ dài lớn hơn cạnh ngắn của bản in để mực in có thể phủ kín trong một lượt lần lô. Với lượng mực in đã được chuẩn bị trước, lấy một phần nhỏ rồi dùng rulo dàn đều trên bàn dàn mực thành một lớp mỏng có diện tích bằng một mảng mà mỗi cạnh của nó phải
lớn hơn chiều dài của rulo. Khi rulo đã có lượng mực bám đều thì chúng ta lăn nó
lên bề mặt bản in để tạo một lớp mực phủ kín đều toàn bộ.
Bước 3: Chế bản
Quá trình chế bản, tạo hình theo phương pháp loại trừ trong thực hành tranh in độc bản monotype trên nền bản in đã phủ mực cần được tiến hành trong thời Muốn đảm bảo được điều đó, cần có sự chuẩn bị tốt về ý tưởng và phác thảo bố gian không quá dài, nghĩa là phải hoàn thiện chế bản trước khi mực in bị khô cục (đối với người mới thực hành) hoặc là phát huy ngẫu hứng (đối với người đã có kinh nghiệm nghề nghiệp). Những dụng cụ, phương tiện để tạo hình bản in monotype theo phương pháp loại trừ là khá đa dạng, từ bút lông cùn, bông tăm, bìa giấy, cho đến giẻ lau, ngón tay, thậm chí là các que gỗ, mảnh nhựa, mảnh bộ phận khác của cơ thể hay các vật dụng thường nhật v.v...
Trước tiên, người thực hiện cần sử dụng một que gỗ nhỏ, mảnh hay tăm tre để phác hình theo ý đồ phác thảo rồi sau đó tiến hành các kỹ thuật lấy sáng như lau, gạt, phun hay vẩy chất tẩy mực in... Lau bớt, lấy bớt mực in đã phủ trên bề mặt bản in đi chính là quá trình tạo hình theo phương pháp này. Lưu ý là trong quá trình chế bản, không sử dụng các vật dụng cứng và sắc nhọn đến mức có khả năng làm xước hay tạo các vết lõm sâu, làm biến dạng bề mặt bản in.
Nhìn chung, chế bản in độc bản là các hành động ứng tác với chất liệu và công cụ thể hiện một cách giàu tính ngẫu hứng, vì vậy không hề có một công thức cố định hay duy nhất cho quá trình này. Mọi hiệu quả nghệ thuật đều có thể đạt được nhờ vào khả năng của người sáng tác trong quá trình xử lý kỹ thuật, chất liệu, cách vận dụng những công cụ linh hoạt và sáng tạo của riêng mỗi trường hợp.
- Nguồn: Theo Sách Tranh in Độc bản của PGS. TS Nguyễn Nghĩa Phương -
>>> Các thể loại cơ bản của tranh in
>>> Đồ họa tranh in
