Lịch sử bố cục (Phần 1)

Các nghệ sĩ luôn bị ảnh hưởng từ môi trường sống, vì vậy các tác phẩm nghệ thuật thường phản ánh thời gian và địa điểm mà nó được sinh ra. Tất nhiên là từ thời nguyên thủy, cách mà người nghệ sĩ thể hiện bố cục không giống như bây giờ. Tuy nhiên khi ngắm những bức tranh hang động thời tiền sử, người ta có cảm giác dường như các nghệ sĩ cổ xưa đã biết lợi dụng bề mặt lồi lõm của đá để làm sinh động thêm các bức tranh về bò rừng hay các cảnh săn bắt thời ấy.

Bức họa tên vách đá ở sông Ardèche, miền nam nước Pháp

Sự sắp xếp có từ khi nào?

Một trong những nền văn minh lớn đầu tiên mà đã biết cách hệ thống hóa các yếu tố thị giác là người Ai Cập. Những bức tranh tường phục vụ cho các Pharoahs được tạo nên bởi các dấu hiệu, các quy tắc thị giác theo những quy định chặt chẽ. Như vậy nghệ thuật đã xuất hiện trước cả thời điểm mà chúng ta cho rằng sự khởi đầu của nền văn minh phương Tây, gọi là thời “nguyên thủy”, điều này có nghĩa là các nghệ sĩ không được đào tạo nghệ thuật một cách chính thức cho đến tận năm hai trăm trước Công nguyên sau này.

 

Tỷ lệ vàng xuất hiện

Văn minh Hy Lạp có lẽ là thời điểm đầu tiên của tỉ lệ vàng (Golden ratio) và sự cân xứng (Proportion). Cho dù nghệ thuật thời Hy lạp cổ đại chỉ phục vụ phần lớn cho tôn giáo, chính trị hơn là mục đích thẩm mỹ, người Hy Lạp thời đó đã biết quan niệm một hình chữ nhật chuẩn là hình có chiều ngang cân xứng với chiều dài qua con số 0,618:1. Theo cách tương tự như vậy, họ cũng quan niệm về một khuôn mặt hoàn hảo có tỉ lệ xác định giữa các thành phần từ tóc đến mắt, từ mắt đến cằm,..

 

Đền Parthenon là một ví dụ điển hình về tỉ lệ vàng mà người Hy Lạp xưa áp dụng vào kiến trúc

0,618:1 hay 1,618122… là tiền đề cho một dãy số toán học Fibonacci nổi tiếng được sử dụng nhiều trong các tuyệt tác nghệ thuật, đặc biệt là hội họa và thiết kế. Trong dãy số này, nếu số đứng sau bằng 1,618.. số đứng trước, ta sẽ có được 1 quy tắc thú vị là số đứng sau luôn bằng 2 số đứng trước nó cộng lại.

Cụ thể dãy số đó là 0, 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34,.. mà trong đó chúng ta có

0 + 1 = 1

1 + 1 = 2

2 + 1 = 3

3 + 2 = 5

5 + 3 = 8

……..

21 + 13 = 34 …….. cứ tiếp tục như thế

và  34/21 = 21/13 = 13/8 =…  = 1,618

Nếu biểu diễn về mặt hình học, ta sẽ có một bộ hình chữ nhật và hình vuông lồng trong nhau tạo nên một đường xoắn tuyệt đẹp như hình dưới đây

 

Đối với toán học là như thế, còn với hội họa, cụ thể là trên một mặt tranh thì tỉ lệ này cung cấp một bản đồ những vị trí ưu tiên về mặt thị giác

1. Các đường nằm trên các cạnh hình chữ nhật khác nhau tạo nên sự cân xứng về mặt thị giác. Ví dụ như ảnh đền Parthenon minh họa ở trên.

2. Tâm điểm của vòng xoáy là vị trí thu hút ánh mắt người xem mạnh mẽ nhất (nếu các yếu tố thị giác trên mặt tranh là như nhau). Bạn đọc có thể xem tác phẩm “Thiếu nữ bên hoa huệ” của họa sĩ Tô Ngọc Vân là một ví dụ.

3. Những đường di chuyển dọc theo đồ thị này sẽ tạo nên những đường lượn gom tụ một cách hoàn hảo. Như bức tranh về con sóng đầy quyền lực của họa sĩ Nhật bản trứ danh Hokusai dưới đây.

Tác phẩm “The Great Wave” của họa sĩ Katsushika Hokusai
thể hiện chuyển động theo đường lượn này

Đối xứng và nhịp điệu

Trong nghệ thuật Celtic thời Trung cổ có sự kết hợp các yếu tố hữu cơ và yếu tố trừu tượng, xuất hiện các hình ảnh động vật cách điệu đối xứng.

Celtic Wood Carving Running Dogs

Sau sự sụp đổ của đế chế La Mã, các tu viện ở Ireland đã tạo ra các bản thảo truyền bá lời chúa (như quyển Kells), trong đó có nhiều họa tiết trang trí tinh xảo theo những quy tắc nghiêm ngặt về thiết kế, đối xứng, kết nối giữa các đường và hình ảnh, màu sắc được lặp đi lặp lại và chuyển động theo đường cong.

 

Luật viễn cận (luận xa gần, luật phối cảnh)

Các tác phẩm bố cục thực sự xuất hiện từ nghệ thuật Ý vào cuối TK13 trong bức tranh của Giotto và các họa sĩ khác. Trong đó có những gợi ý về hình ảnh 3 chiều trong không gian các khung kiến trúc của kỹ thuật vẽ phối cảnh sơ khai.

Cristo davanti a Caifa è un affresco

Có không gian hình tượng trong tính thống nhất, có sự sắp xếp lại các thành phần hơn là chấp nhận một thứ tự ngẫu nhiên. Có sự xuất hiện các hình khối đơn giản, vững chắt, và nhóm các hình mảng, thể hiện không gian bóng đổ, được sắp xếp bằng những gắn kết nội tại. Các đường phối cảnh hướng ánh mắt người xem về điểm nhấn ở khoảng cách xa và lúc này bề mặt bức tranh giống như một khung cửa sổ mà thông qua đó người xem cảm nhận một không gian thực sự bên ngoài. Khoảng năm 1400, các tranh vẽ có chiều sâu không gian xuất hiện càng lúc càng nhiều trong hội họa.

Màu sắc theo quy luật thị giác

Thời kỳ phục Hưng (Renaissance), kỹ thuật phối cảnh tuyến tính (Linear perspective) chính thức được phát minh, với các đường thẳng trong không gian luôn hướng về 2 điểm tụ (vanishing point) ở đường chân trời ngang tầm mắt.

Thời kỳ này cũng xuất hiện chất liệu sơn dầu làm màu sắc trong hội họa tinh tế hơn. Các họa sĩ bắt đầu nghiên cứu về sự hài hòa của màu sắc. Khái niệm không gian phối cảnh (Atmospheric perspective) xuất hiện tạo nên chiều sâu tranh với màu sắc ở xa sẽ có độ tương phản và độ tươi màu càng giảm.

Tác phẩm “The Embarkation of the Queen of Sheba”
của họa sĩ Claude Lorrain thể hiện được cảnh vật
xa xăm bằng màu sắc

Khoa học đã tham gia vào nghệ thuật qua cấu trúc giải phẫu cơ thể người trong phần dựng hình và lên khối trong điêu khắc và hình họa. Nét đẹp cơ thể được chú ý với cấu trúc cơ thể chính xác.

Tác phẩm “The Creation of Adam” của họa sĩ
Michelangelo Buonarroti, thể hiện cơ bắp,
tỷ lệ hình thể con người chính xác.

Chủ đề tranh nhấn mạnh nét đẹp về hình thể con người, về những hiện thực trong cuộc sống hơn là chủ đề về tôn giáo, thiên chúa. Quan niệm cuộc sống là thế giới vật chất phản ánh thế giới của chúa trời.

Người nghệ sĩ cũng bắt đầu vận dụng các khối hình học để sáng tác và ổn định bố cục, ví dụ như hình tam giác.

Tác phẩm “Madonna del Prato” của họa sĩ Raffaello

Tác phẩm Piéta (1498–1500) của họa sĩ, điêu khắc gia Michelangelo

Tác phẩm “Christ in the House of Martha and Mary”, họa sĩ Vermeer

- Minh Thanh Le -

>>> Lịch sử bố cục (Phần 2)

>>> Bố cục màu

>>> Bố cục màu hòa sắc lạnh

>>> Bố cục màu hòa sắc nóng