Vật liệu vẽ sơn dầu (Phần 3)

Dung môi, dầu tạo màng, chất trung gian, màu bóng

a) Dung môi (solvent):

Dung môi là dung dịch để hòa tan sơn dầu trong khi vẽ, và rửa bút và palette sau khi vẽ. Dung môi tinh khiết phải có khả năng bay hơi hoàn toàn, không để lại dấu vết.

- dầu thông (turpentine hay pinen): dung môi độc hại nhất và nặng mùi nhất, bay hơi chậm, không thể thiếu khi vẽ vì là dung môi duy nhất có khả năng hòa tan nhựa Dammar;

- xăng trắng (tạm dịch từ “white spirit”): ít độc hơn turpentine, thường được dùng để rửa bút và palette. White spirit là sản phẩm dùng để tẩy rửa sơn, thu được sau một chu trình chưng cất phân đoạn dầu mỏ. Đầu tiên người ta chưng dầu thô (crude oil hay petroleum) thành dầu tây (kerosene) và naphtha (tên gọi chung cho nhiều hợp chất lỏng cháy được chứa hydrocarbons). Những sản phẩm đó lại được trải qua 2 - 3 bước chưng cất nữa để cuối cùng thu được các sản phẩm có nhiết độ sôi khác nhau và đã được xử lý theo nhiều kiểu khác nhau.

- dung môi không mùi (sansodor hay orderless solvent): dùng khi không chịu được mùi dầu thông, nhưng không tốt bằng, bay hơi chậm hơn dầu thông;

- dung môi rửa tranh (picture cleaner): dùng để lau véc-ni cũ bẩn khỏi tranh cổ. Phải rất cẩn thận khi dùng và phải dừng lại ngay nếu màu cũng bắt đầu thôi ra. Tốt nhất không nên tự làm mà nhờ cậy chuyên gia phục chế.

b) Dầu tạo màng (drying oils):

Dầu thực vật dùng để trộn hạt màu (pigments) làm nên màu sơn dầu, chủ yếu gồm: 

· dầu lanh (linseed oil = huile de lin),

·  dầu thuốc phiện (poppy oil = huile d'œillette ),

·  dầu rum (safflower oil = hulie de carthame),

·  dầu hạt óc chó (walnut oil = huile de noix).

Dầu lanh thường được đun lên, khiến dầu được cao phân tử hóa (polymerized) và ô-xi hóa, trở nên đặc sánh hơn và khô nhanh hơn. Tuy nhiên, ngày nay “boiled linseed oil” (dầu lanh đun) thực ra chỉ là một hợp chất của dầu lanh sống, dung môi dầu tây và hóa chất làm khô. Dầu lanh được xử lý nhiệt bằng cách đun trong xoong đậy kín (không tiếp xúc với oxy) được gọi là stand oil, đặc sánh như mật ong, và khô chậm. Stand oil tạo cho sơn một lớp men bóng. Thêm quá nhiều stand oil sẽ gây ra hiện tượng mặt sơn bị nhăn nheo (gọi là da cá sấu).

- dầu lanh nguyên chất (refined linseed oil): thông dụng nhất, song lâu khô;

- dầu lanh ép lạnh (cold-pressed linsed oil): hơi vàng, khô nhanh hơn, lỏng hơn, được ép từ hạt lanh không qua xử lý nhiệt (đun);

- dầu lanh được tẩy (bleached linseed oil): hơi đục, độ nhớt cao hơn một chút, khô nhanh hơn, được chế bằng xử lý nhiệt phơi nắng nhưng đậy kín để không bay hơi;

- dầu lanh đặc (thickened linseed oil): đục, đặc như syrup, rút ngắn thời gian khô, tăng độ bóng và bền của màng, được chế bằng phơi nắng nhưng để hở để bay hơi;

- dầu lanh đun (stand oil): khô chậm song tạo nên màng đàn hồi và dai, và không bị ngả vàng, tiện cho láng (glazing) và tỉa chi tiết.

- dầu thuốc phiện (poppy oil): trong, không bị ngả vàng, khô chậm, hợp với các hòa sắc sáng.

- dầu hạt óc chó (walnut oil): tương tự dầu lanh, nhưng không bị vàng, được dùng từ t.k. 5, khô chậm hơn dầu lanh, thêm chì và dầu khô nhanh thì được dầu đen (black oil).

c) Chất trung gian (medium):

Thêm vào để tạo hiệu quả (thay đổi độ bóng, độ dày, tạo ra kết cấu, v.v.):

- Painting medium: làm loãng mầu, tạo độ bền, chống ngả vàng, tăng thời gian khô;

- Impasto medium: dùng để vẽ đắp, khô nhanh, không bị vàng, nửa bóng;

- Oleopasto medium: dùng để vẽ đắp, khô nhan, không bị vàng, nửa mờ.

d) Dầu bóng (varnish):

Dùng để phủ lên tranh đã hoàn thành và khô hẳn (ít nhất 6 – 12 tháng sau khi tranh được vẽ xong) để bảo vệ và tăng hiệu quả quang học.

- Varnish bóng (gloss varnish): tạo nên lớp phủ rất bóng, không vàng theo thời gian;

- Dammar varnish: rất bóng, hơi vàng, và tối đi theo thời gian. Nhựa Dammar được F. Lucanus dùng lần đầu tiên trong hội hoạ vào năm 1828;

- Varnish mờ (matt varnish): tạo màng trong mờ, trước khi dùng phải hâm lại để dung dịch trở nên trong suốt (vì có sáp ong bên trong). Có thể hòa với gloss varnish để giảm độ bóng;

- Retouching varnish (dầu bóng để sửa tranh): xoa lên chỗ màu đã để khô khá lâu thì màu mới “bám” để vẽ tiếp.

- Wax varnish (vernis sáp ong): đặc, có thể phết lên mặt tranh, tạo nên lớp bảo vệ mờ nhất (matt). Khi khô dùng bút đánh bóng (như đánh xi giầy);

- Nguyễn Đình Đăng -

>>> Tầm quan trọng của kỹ thuật vẽ sơn dầu

>>> Lịch sử kỹ thuật vẽ sơn dầu (Phần 1)

>>> Lịch sử kỹ thuật vẽ sơn dầu (Phần 2)

>>> Vật liệu vẽ sơn dầu (Phần 1)

>>> Vật liệu vẽ sơn dầu (Phần 2)