Sự cân bằng các mảng khối (Phần 1)

Khi thực hiện một bức tranh, một trong những thời điểm quan trọng nhất là lúc người họa sĩ phân chia các “mảng” để chúng cân bằng một cách điều hòa với nhau. Trong hội họa người ta tạo hình bằng “mảng” tất cả các hình thể hay khối theo các phong cách khác nhau. Cũng có thể đó là các bề mặt bao quát đơn giản hay các bề mặt tô màu.

Việc cần phải phân chia các mảng được giải thích bằng việc khám phá bề mặt hình ảnh hay bức tranh của ánh mắt. Mỗi một “mảng”, một hình thể, một yếu tố khác biệt tạo nên trên thực tế là một điểm dừng (điểm neo) của ánh mắt. Ánh mắt sẽ chộp lấy điểm đó và dừng lại ở đó lâu hay chóng tùy theo sự quan trọng của nó so với các yếu tố khác. Điều đó có nghĩa là phải làm thế nào để các đỉểm dừng này không làm cho ánh mắt bị hốt hoảng một cách không cần thiết (khi các yếu tố được thể hiện quá đông và được xếp đặt một cách quá bừa bãi trên toàn bộ bề mặt của hình ảnh) hoặc không nên ru ngủ ánh mắt (nếu các điểm dừng này được phân chia quá đều đặn và đối xứng).

Đặc biệt, người ta sẽ chú ý để sao cho một yếu tố quá lớn không chèn ép một vài mảng khác hoặc không có một trọng lượng quá “nặng” để làm mất cân bằng của bố cục.

Trên thực tế, mỗi một bố cục (hoặc khuôn hình) đòi hỏi một cách xử lý đặc biệt. Bố cục càng có nhiều yếu tố đa dạng và tản mạn, thì việc tổ chức bề mặt của hình ảnh lại càng đòi hỏi một sự chú ý cao độ. Tuy vậy, công việc này sẽ thuận lợi hơn nhiều nếu ta lựa chọn trước những đường định hướng lớn mà xung quanh nó, các mảng hay khối có thể được sắp xếp một cách dễ dàng.

Trong lĩnh vực này, người họa sĩ được thuận lợi hơn nhà nhiếp ảnh bởi vì anh ta có thể xử lý thực tế một cách tự do hơn. Tuy vậy, nhà nhiếp ảnh vẫn có thể di chuyển và xoay quanh chủ thể cho đến khi tìm được góc nhìn mà từ đó ta thấy các mảng, các khối cân bằng với nhau một cách hoàn hảo nhất, và cũng từ góc nhìn đó, ta có thể loại bỏ các yếu tố hỗn độn luôn đe dọa làm mất cân bằng của bố cục ra khỏi khuôn hình.

Thực hành

Nói về bố cục thì mỗi một trường hợp đều là trường hợp đặc biệt. Không một công thức nào có thể thay thế được “cái nhìn bao quát” của nghệ sĩ đang tiến hành phân chia các mảng trong một trật tự có tính đến các tiêu chí rất đa dạng: số lượng các yếu tố khác biệt được thể hiện, mảng khối của chúng, vị trí của chúng trên các lớp cảnh khác nhau của hình ảnh, nhịp điệu mà ta muốn đưa vào bố cục, bầu không khí chung mà bố cục phải gợi ra. Tối đa người ta có thể gợi ra một vài nguyên tắc cơ bản, có giá trị tương đương, bất kể kỹ thuật được sử dụng: tranh giá vẽ, tranh truyện, nhiếp ảnh hay khuôn hình điện ảnh.

Các chủ thể đơn giản

Khi một chủ đề được tối giản trong một tạo hình chủ thể duy nhất – một mảng khối: một đồ vật đơn, một nhân vật nhìn toàn thân hay nửa người, một khuôn mặt cận cảnh… thì việc phân chia các mảng không đặt ra một vấn đề gì. Chỉ cần đặt khuôn hình tại đó hơn là làm bố cục. Về nguyên tắc, người ta sẽ chỉ chú ý để không đặt mảng khối duy nhất này vào đúng giữa tranh hoặc trên một trong các trục của nó, ít nhất là để tạo ra một không khí trang trọng lặng lẽ cho chủ đề hiện diện.

Sự cân bằng của 2 mảng cạnh tranh

Khái niệm cân bằng các mảng được thể hiện đầy đủ ý nghĩa khi chủ thể được cấu tạo bởi hai hình thể: hai đồ vật, hai nhân vật toàn thân hay nửa người, hai khuôn mặt… tức là chia ra trong khuôn hình của hình ảnh. Trong trường hợp này, thao tác là tương đối dễ. Tuy vậy, hãy lưu ý rằng khái niệm cân bằng các mảng không giả định việc phân chia chúng đều đặn và đối xứng hai bên bố cục. Một đối xứng quá lộ liễu sẽ là không dễ coi. Vấn đề là phải đánh giá được “sức nặng trông thấy được” của mỗi một trong hai yếu tố được thể hiện và phải làm sao để yếu tố kém quan trọng hơn đóng vai “đối trọng” của yếu tố mà người ta muốn ưu tiên hơn.

Nói chung sự xê xích của một trong hai mảng so với đường trục của hình ảnh sẽ đủ để làm “náo nhiệt” bố cục mà không làm nó mất cân bằng. Ngược lạị, sự xê xích kết hợp của cả hai mảng quá xa với trục dọc, một mảng sang trái, mảng kia sang phải, sẽ có nguy cơ tạo ra đối xứng, kém dễ chịu với ánh mắt hơn vì có một khoảng trống giữa hình.

Cuối cùng nếu ta muốn phá vỡ sự đơn điệu sinh ra bởi hai mảng có tầm quan trọng như nhau trên cùng một lớp cảnh, thì giải pháp sẽ là sắp xếp chúng nếu có thể trên đường chéo của hình ảnh (hoặc gần như vậy). Hoặc nếu ta có thể sử dụng hiệu quả phối cảnh, thì do đó có thể điều chỉnh một cách tinh tế kích thước của hai mảng. Một mảng sẽ bị đẩy ra xa, mảng khác sẽ được đặt ra phía trước của hình ảnh. Trong trường hợp này, thật không mấy quan trọng khi hai yếu tố được phân chia đối xứng hai bên trục dọc của hình ảnh. Bởi vì chúng sẽ không có cùng một kích thước nữa nên sẽ không cùng tạo ra một cảm giác khó chịu về sự dối xứng.

NGUYÊN TẮC CÂN BẰNG CÁC MẢNG:

A. Điểm cân bằng của một bố cục, về nguyên tắc thường ở giữa bức tranh. Nhưng không phải là cứ chia đều và chia đối xứng những yếu tố khác nhau ở hai bên điểm này là ta có sự cân bằng. Vấn đề trước hết làm sao để một yếu tố hay một nhóm các yếu tố không quá nặng về một bên của bố cục, làm nhẹ hẵn phần đối trọng bên kia. Ví dụ như ở đây chẳng hạn, một mảng quan trọng (mà cũng có thể là một nhóm các yếu tố khác nhau được tập hợp lại) đặt sát bên lề bố cục, làm mất cân bằng cho bên phải. Nó lôi kéo quá nhiều sự chú ý, làm thiệt hại cho yếu tố nhỏ hơn ở bên kia.

B. Nếu không thể rút ra một vài yếu tố của mảng gây mất cân bằng bố cục để đắp thêm vào phía bên kia thì đơn giản là nên đẩy cho mảng lớn này xích về phía điểm cân bằng của bố cục làm nó cân bằng trở lại.

C. Nhưng nếu ta cho thêm yếu tố thứ ba vào bên trái của tranh thì bố cục sẽ lại mất cân bằng một lần nữa.

D. Bố cục sẽ hoàn toàn cân bằng nếu ngược lại, ta đặt yếu tố mới vào phía bên kia, nơi đĩa cân nhẹ hơn.

NGUYÊN TẮC CÂN BẰNG CÁC MẢNG:

Baugin – “Món bánh cuộn tráng miệng”

Một ví dụ cổ điển về việc phân chia các mảng một cách tốt đẹp. Bên trái, mặt tường đứng vuông góc với mặt bàn (1) tạo thành đối trọng với chiếc bình tròn đặt ở phía đối diện (2) chiếc ly (4) bù trừ vào mảng trống phía trên mảng tròn của chiếc đĩa bánh cuộn (3) và nhằm dẫn cái nhìn hướng về trung tâm của bố cục.

E. Nếu chúng ta muốn đưa yếu tố thứ tư vào bố cục (bên trên) và đặt nó cân hai bên trên trục cân bằng của hình ảnh, bố cục vẫn cứ sẽ thăng bằng như vậy.

F. Sẽ dễ dàng làm cho một bố cục được cân bằng khi nó được “đặt” trên một đường ngang lớn. Đường này giúp ổn định các hình thể được thể hiện ở đó dù các hình khối và trạng thái tự nhiên của chúng rất khác nhau.

E.Bilal – “Người đàn bà cạm bẩy”

(Chữ trong tranh: “Luân đôn 22 tháng 2 năm 2025. Trao đổi thư từ đặc biệt, JIU BIOSKOP…, truyền Kịch bản chi tiết – WALKER …)

Trong một tranh truyện hay trong điện ảnh (hay tranh vẽ), một cận – tiền cảnh được lựa chọn tốt sẽ thường là phương tiện làm cân bằng hoàn hảo hơn cả khuôn hình, ở dây, bức mành sáo Vơnidơ và chiếc ghế phôlơi (3 và 4) ở cận – tiền cảnh “đặt nặng” phía bên phải của bố cục và góp phần theo cách đó làm cân bằng mảng chính (2), tất cả tham gia tích cực vào môi trường chính của phân cảnh này.

CÂN BẰNG CÁC MẢNG TRONG PHIM:

Phim của Claude Miller – “Giám sát ngay trước mắt”

Có sự khác nhau về tiền lệ, khuôn hình này, trích từ phim “Giám sát ngay trước mắt” của Claude Miller cũng đáng chú ý bởi sự cân bằng hoàn hảo của nó. Hai mảng chính (1 và 2) đặt bên phải và bên trái của hình ảnh bù trừ lẫn nhau, để tạo hiệu quả giải phóng một khoảng trống lớn ở giữa hết sức biểu cảm, gợi ra hiệu quả thị giác về một “hố ngăn cách” chia cắt những người cảnh sát (bên trái) với người có tư thế phòng ngừa (bên phải).

Ở hậu cảnh, một mảng thứ ba bí mật hơn (chiếc tủ và tấm riđô) góp phần lấp đầy khoảng trống lớn ở giữa và làm cân bằng tất cả một cách hoàn hảo hơn. Như vậy, hình ảnh “nói” được bởi sự trình diễn duy nhất của cách chia ra các mảng khối.

CUỘC TÌM KIẾM SỰ TRỌN VẸN:

Những trạng thái khác nhau của một tác phẩm thường tiết lộ công việc của nghệ sĩ, khi họ phân chia các mảng và cân bằng chúng dần dần từng ít một, theo cách sao cho chúng phô bày toàn bộ tạo hình để nhìn ngắm trong tất cả trạng thái đầy đủ trọn vẹn. Hai bức tranh ở đây là một ví dụ gây ấn tượng mạnh. Bức thứ nhất có đặc điểm là có vài mảng không cân bằng so với đường trục giữa của bố cục. Bức này khá là lệch về bên trái, làm cho bên phải yếu, coi như bị bỏ rơi. Có lẽ do thấy như vậy nên họa sĩ đã dừng nó ở lại ở giai đoạn phác thảo. Đang dựng bố cục, nghĩa là đang tìm cách cân bằng.

Renoir (1841 -1919) – “Hai cô gái trẻ bên đàn pianô ”
Bản thứ nhất và bản thứ hai

Ở bức thứ hai, Renoir đã thêm vào một đồ vật đủ to lên trên đàn pianô, góc trên bên phải (bình hoa) mà lại hòa nhập vào với bản dàn bè nhạc để tạo thành một mảng duy nhất. Ông cũng đã thêm vào phía dưới bên phải một mảng thứ hai, có tính chất “mồi” trong tranh (hồ sơ trên ghế phôtơi). Mảng này đủ để cân bằng tất cả. Từ phác thảo đơn giản ban đầu nay tranh đã trở thành một bố cục trọn vẹn không thể so sánh được, với tất cả các yếu tố này đã liên kết và cân bằng trên toàn bộ mặt tranh.

>>> Sự cân bằng các mảng khối (Phần 2)

>>> Cơ sở tạo hình khối

>>> Hình khối và ánh sáng