Chép phù điêu (đắp nổi) trong điêu khắc
1. Khái niệm về phù điêu:
* Nguồn gốc hình thành và phát triển: Từ thời sơ khai của lịch sử loài người, con người đã phát hiện một cách ngẫu nhiên những hình tựa như những hoa văn rất đẹp. Họ đã cảm thụ, sử dụng và sáng tạo, phát triển thành một ngôn ngữ để diễn tả cái đẹp. Đầu tiên đơn giản chỉ hình ảnh của thiên nhiên như cỏ cây, hoa lá, chim thú, cá… được khắc vạch lại lên vách hang động nơi họ trú ngụ. Theo sự phát triển của xã hội loài người thì những đường nét trang trí được cách điệu, khái quát trừu tượng cao hơn, có giá trị về phương diện lịch sử và nghệ thuật như hoa văn trang trí trên trống đồng Ngọc Lũ ở Việt Nam ta, rồi về sau, loại hình trang trí này được tồn tại và phát triển mang đậm sắc thái dân tộc, thể hiện ở các công trình như lăng mộ, đình, chùa… mà chủ yếu là phù điêu với hai chất liệu chính là gỗ và đá.
H45. Chạm nổi trên tráp bằng xương, Ai Cập cổ đại
H46. Con bò. Khắc và vẽ trong một hang động tại Lascaux ở Pháp. Khoảng 15.000 – 10.000 TCN
H47. Đúc nổi đồng trên Cửu Đình, Ngọ Môn.
H48. Cúc hóa Rồng. Chạm gỗ trên bậu cửa Hiển Lâm Các, Ngọ Môn
* Các loại phù điêu: Có 3 loại phù điêu:
- Phù điêu lồi thấp;
- Phù điêu lồi;
- Phù điêu cực lồi (khối gần như tượng tròn).
H49. Phù điêu lồi: Indra cưỡi coi ba đầu Airavata. Banteay Srei. Campuchia. Gạch nung. T.kỷ 10
H50. Phù điêu lồi thấp: Michelangelo. Đức mẹ bên cầu thang
H51. Phù điêu cực lồi: Vũ nữ Apsara, Trà Kiệu, Champa. Đá. Khoảng TK 10.
* Đặc điểm của phù điêu:
- Nếu tượng tròn là hình khối được thể hiện trong không gian ba chiều, hình khối thật thì hình khối của phù điêu diễn tả không gian ba chiều trên bề mặt phẳng, khối không thật mà cảm giác (khối ăn gian) và hình khối giàu chất trang trí.
- Bố cục của phù điêu được sắp xếp bằng những mảng hình có chính có phụ trong một mảng hình học (bố cục hình vuông, tròn, chữ nhật…).
- Trong điêu khắc thì bố cục có ưu điểm là thể hiện được nhiều thứ trong đó như núi non, sông biển, cỏ cây, hoa lá, sinh hoạt xã hội (giống như vẽ mỹ thuật). Còn tượng tròn thì bị hạn chế về mặt này.
- Không gian trong phù điêu được diễn tả theo từng lớp, lớp trước ở gần, lớp sau ở xa và cứ theo thứ tự như vậy.
* Vật liệu làm phù điêu: Có thể làm với các vật liệu như: Gỗ, đá, thạch cao, đất nung, xi măng hay các kim loại như đồng, nhôm, bạc… Tuy nhiên cần lưu ý đến hai yếu tố sau:
- Chọn chất liệu phù hợp với bố cục, nội dung.
- Chọn vật liệu bền vững, chịu được mưa nắng và thời gian nếu làm phù điêu để ngoài trời.
2. Cách bố cục phù điêu:
Phù điêu trong điêu khắc giống như trang trí trong vẽ mỹ thuật. Vì thế khi bố cục đòi hỏi phải có sự nhịp nhàng về đường nét, phong phú về hình khối, phải có mảng chính, mảng phụ đồng thời chú ý các mảng đặc, mảng trống và cách diễn tả đường nét sao cho thật trang trí. Nếu bố cục phù điêu toàn những mảng đặc, không có mảng trống thì phù điêu trở nên tức, bí rất khó chịu. Do đó, các mảng trống, mảng đặc nói trên phải bố trí sao cho vừa vặn, cân đối, không bị trống hay lốm đốm, vụn vặt.
Bố cục phù điêu có ưu điểm mà bố cục tượng tròn không thể diễn tả được, ví dụ như phong cảnh.
3. Cách thể hiện:
* Chuẩn bị vật liệu và dụng cụ: Vật liệu gồm đất sét, bảng gỗ, giá đỡ, nilon.
- Một bảng gỗ tương ứng hoặc to hơn một ít so với kích thước phù điêu muốn làm. Riêng độ dày phải đảm bảo không bị cong vênh hay nứt khi đắp đất sét ướt vào.
- Giá để bảng gỗ (giống như giá vẽ mỹ thuật nhưng cần chắc chắn hơn vì đất sét khá nặng) và dây thép nhỏ, đinh.
Dụng cụ tương tự như bài chép đầu tượng.
* Cách làm:
- Làm đất: Tùy theo phù điêu lớn, nhỏ mà ta có thể giảm lược bớt việc đóng đinh cũng như chằng dây thép bởi công dụng chính là giữ đất khỏi bị sụt, nứt phù điêu. Vì vậy mà phù điêu càng lớn thì càng phải làm cốt thật kỹ.
Đất đã nhào kỹ chuẩn bị từ trước, đắp lên bảng gỗ đã đóng đinh và chằng dây thép, rồi dùng dao nặn, thước thẳng và dùi đập đất san bằng.
H52. Cốt làm điêu: Mặt cắt dọc và mặt trước (quấn dây thép thưa và dày)
- Phác hình lên bảng đất: Có hai cách, cách thứ nhất là vẽ phác hình dáng của mẫu lên bảng đất đã san phẳng, rồi dựa trên cơ sở đó mà nặn vào bảng đất rồi hoàn chỉnh khối chi tiết. Cách thứ hai là lấy đất đắp đều lên bảng đất đã san phẳng bằng phần cao nhất của phù điêu rồi mới vẽ phác hình nét lên, sau đó mới dùng dao nhọn cắt bỏ phần đất thừa để hình lộ ra và hoàn chỉnh khối chi tiết. Cách thứ hai là lấy đất đắp đều lên bảng đất đã san phẳng bằng phần cao nhất của phù điêu rồi mới vẽ phác hình nét lên, sau đó mới dùng dao nhọn cắt bỏ phần đất thừa để hình lộ ra và hoàn chỉnh khối chi tiết.
Cách làm phù điêu cũng giống như nặn tượng tròn, nghiên cứu với các khối lớn và giải quyết khối cơ bản theo từng lớp, từng diện, tạo ra sự tương quan cao thấp, trên dưới giữa các mảng khối lớn với nhau.
Khi đã giải quyết xong toàn bộ khối cơ bản, mới đẩy sâu vào chi tiết trên cơ sở khối lớn. Lưu ý đặc trưng của khối phù điêu là một khối tròn bị ép bẹp mà một phần nằm lẫn trong mặt phẳng nền và phần kia thì nhô ra ngoài. Thông thường ở vị trí gần, trọng tâm thì khối nhô ra nhiều, còn những mảng phụ hay chi tiết ở xa thì càng bẹp lại.
Ngoài việc quan sát mẫu, nhận thức và sự khéo léo của đôi tay, dụng cụ cũng phải dùng đúng cỡ, đúng kiểu thì công việc mới thuận lợi.
H53. Mặt cắt bên của phù điêu cho thấy cách giải quyết khối cơ bản và khối chi tiết
- Kiểm tra và chỉnh hình: Có thể dùng que đo để kiểm tra lại độ chính xác, rồi chuyển những khối ở dạng góc cạnh về đúng với mẫu thật.
>>> Chép đầu tượng trong điêu khắc
