Họa phẩm “Chuyến nhảy đầu tiên” (1961)
của Robert Rauschenberg
Rauschenberg là mũi xung kích của bộ ba nghệ sĩ người Mỹ với Larry Rivers và Jasper Johns thách thức sự nghiêm chỉnh của phái Biểu hiện Trừu tượng. Tác phẩm của ông nổi tiếng là khó hiểu, chỉ có thể xếp vào loại giống như tân Dada hay Pop nguyên thủy. Cả ba và nhất là Rauschenberg, cộng thêm chút hóm hỉnh châm biếm vào ngay nghệ thuật nhãn quang. Cả ba đều ý thức rõ truyền thống giá trị, kỹ thuật của hội họa đương thời muốn nói lên những gì độc đáo, tinh túy của nghệ thuật đích thực, ngoài cái truyền thống vẫn được tâng bốc.
Sinh tháng 10-1925 và lớn lên ở Port Arthur, Texas, sau khi học xong trung học không có gì đặc biệt, và theo một thời gian ngắn ở Đại học bang Texas ngành dược. Sau đó ông đăng ký vào viện Nghệ thuật thành phố Kansas năm 1947. Thăm Paris năm 1948, thụ giáo với Josef Albers (1888-1976) ở Black Mountain School năm 1949.
Robert Rauschenberg khai thác rộng rãi những kỹ thuật và vật liệu đa dạng và bất thường. Bắt đầu nghiệp vẽ với loạt tranh đơn sắc (chỉ có trắng đen) năm 1951, dùng sơn thường và ống lăn, đó là loạt tranh “trắng”. Năm 1951-1952 tranh “đen” trên mặt vải gồ ghề với giấy báo xé loăn xoăn dán lên rồi phủ lên một nước sơn (giống như sơn mài).
Khoảng 1953 một loạt tranh ông đặt tên “tranh kết hợp” được ra đời, trong đó những vật dụng tầm thường từ môi trường chung quanh và đôi khi vật lạ gắn lên tranh. Ngoài ra ông còn gắn “nổi” nhiều vật theo kỹ thuật của tranh Dante “Inferno” – địa ngục, kết hợp với giấy dán – collage gọi là “vẽ chuyển tiếp” thử nghiệm với in lụa, vẽ chì. Kể từ 1955, ông thường xuyên cộng tác với Merce Cunningham và đội múa về quần áo, trang phục sân khấu, ánh sáng, phông và vũ điệu.
Năm 1966 Rauschenberg hợp sức thành lập tổ chức: Thí nghiệm về Nghệ thuật và Kỹ thuật (EAT), để khảo sát “khả năng của một tác phẩm mà không thuộc địa hạt của kỹ sư, nghệ sĩ hay kỹ nghệ gia, nhưng vẫn là của con người với ba giao diện đó.”
Trong khoảng trung gian, mục tiêu Rauschenberg luôn luôn len vào giữa, nghệ thuật và đời sống. Họa kết hợp là trước nhất, sớm nhất và dai dẳng nhất để khai triển thẩm mỹ mới đa thể. “Chuyến nhảy đầu tiên” là một trong vài bức họa kết hợp cuối cùng; ra đời cùng năm với cuộc triển lãm “Nghệ thuật lắp ráp” của Viện Bảo tàng Nghệ thuật mới. Tác phẩm của Rauschenberg chiếm một chỗ đáng kể trong catalog giới thiệu triển lãm.
Rauschenberg giữ một vai trò quan trọng trong ban tổ chức điều hành, tự giới thiệu là “nghệ sĩ mà cũng là bộ phận của tranh và cùng hợp tác với các bộ phận khác…” Đặc biệt “tranh kết hợp” hồi đầu, bố cục chặt chẽ nhờ sơn dầu, tất cả vật dụng đa dạng đều được “bao”, trên vải trơn hay vải có hồ, hay ván. Trường hợp “Chuyến nhảy đầu tiên”, Rauschenberg đã không chịu dùng nguyên liệu truyền thống trong mỹ thuật. Ông nói: “Một đôi guốc chẳng chất chỗ hơn… trong tranh, nhờ gỗ, đinh, keo, vải…” Mặc dầu nhận xét táo bạo, vẫn bị các nhà phê bình xếp loại “nghệ sĩ cổ điển”.
Đợt tranh kết hợp hồi sau, vật dụng nước ngoài chiếm chỗ đáng kể trong khung chữ nhật, chỗ khiến người ngắm phải chú ý. Tất cả xưởng vẽ - studio – hay là phòng làm việc của Rauschenberg đều giống như hàng ve chai gồm đủ thứ linh tinh mảnh vụn, thu lượm trên đường phố, ở nhà bạn bè, sách báo cũ. Những đồ linh tinh kể cả vỏ xe cũ, bảng số, túi giẻ, ổ điện, dây điện và những vật dụng được “chọn”, và sắp xếp cho một bức tranh. Từ trước Rauschenberg vẫn thích lốp xe, ta thấy trong “Monogram” 1955-1959 – chữ và số - từ đó tác phẩm nào của ông cũng thấy vỏ (lốp) xe. Ngoài ra dạng hình học cũng là sở thích của ông. Họa tiết trên cao su và vỏ xe nằm trong số đó.
Nếu chỉ nói màu sắc, trong “Chuyến nhảy đầu tiên”, nghệ sĩ tỏ ra rất thận trọng trong việc sử dụng màu sắc. Nửa trên của bảng là đen, điểm vệt trắng cho giống phản chiếu, một ngón tay đen kéo dài đến đáy có màu sáng gần song song với sọc chéo vân gỗ, tới tận vỏ xe đen ngoài khung. Màu bổ sung rõ nhất là xanh của bóng đèn có lon bằng chiếc chụp, hắt vào nếp sơn xanh kế bên phần phản chiếu.
Toàn cảnh bức tranh giống như mô hình bánh đáp của máy bay với đèn chiếu ngay bánh. Nhưng chỉ ngắm một lúc mới thấy. Lúc mới nhìn thấy hơi kỳ cục ở trong đó, từ thế giới bên ngoài nó đã ra đời, cũng thấy nó y như vậy.
“Chuyến nhảy đầu tiên” chia làm 4 khu vực: vải nhựa màu beige (kem) phủ một phần ba phía trên, khu giữ có tô nhẹ, hay không tô gì hết trên ván có sơn lót và khung vải trắng, khu dưới phía trái là vải kaki nhà binh, vỏ xe, thanh gỗ chiếm khu thứ tư. Trải “bức vẽ”xuống sàn, tạo một ảo tưởng nghịch ngợm dây là một cái máy biết suy tư… Mặc dầu dùng nhiều phần tử đa dạng và xếp đặt câu nệ, chớ nên quên rằng tác phẩm ngoại hạng này để ngắm từ xa và một nét bút vô ý thức sẽ làm thay đổi hẳn cả dự tính kỹ thuật.
Từ trên xuống dưới:
- Ressort (lò xo) chọc thủng vải trên khung vẽ.
- Mảnh vải nhúng vào vùng nâu.
- Bóng đèn điện cùng công tắc (đang mở).
- Mảnh bao tải treo trên bảng số xe hơi.
- Vỏ xe hơi bị thanh gỗ đâm xuyên.
- Nét cọ màu trắng, sơn lỏng.
Bên phải. Lốp xe đâm lủng vải ra ngoài vài phân. Dọc theo đáy bên phải là khu sơn nhiều màu hơn toàn thể bức vẽ, trắng với nâu nở rộ. Tuy nhiên phần lớn bức tranh cho thấy bố trí của những nét nhẹ làm như ngẫu nhiên nhưng kỳ thực chúng song song với những vật thể nổi lên mặt tranh.
Những dấu hiệu này chưa từng thấy, chứng tỏ nó không phải nguồn gốc biểu hiện trừu tượng mà căn cứ vào màu sắc cũng không thấy ở Cubism – Lập thể.
Bên trên. Rauschenberg dùng những vật liệu linh tinh trong hình này là một tấm gương, một dây da và một miếng giẻ đen viền bằng sơn phản chiếu.
Chi tiết bằng thực. Trong Rauschenberg có một cái gì phức tạp lộn xộn phơi bày ở đây. Những nếp gấp, những mảng hàng dệt đi với nhau. Những vết bóng, chấm phá trắng, đen, đỏ…
>>> Họa phẩm Vox Angelica của Max Ernst
