Bố cục cơ bản trong mặt nạ tuồng truyền thống
Là một người được học và làm về nghệ thuật chuyên ngành hội họa, tôi thật sự thấy những chiếc mặt nạ Tuồng do tự tay các nghệ sỹ vẽ ra rất cuốn hút, đầy ẩn ý, đường nét khỏe khoắn, màu sắc tươi mới, nét vẽ linh hoạt thật sự rất lôi cuốn... Tuy Tuồng là bộ môn sân khấu truyền thống nhưng vẻ đẹp của nghệ thuật tạo hình trong chiếc mặt nạ Tuồng đã phần nào làm nên thành công cho bộ môn nghệ thuật bác học này. Vẻ đẹp biểu lộ qua các đường nét, màu sắc, nhịp điệu ấy chính là vẻ đẹp của bố cục
Vậy bố cục là gì?
Trong cuốn "Lược sử mỹ thuật và mỹ thuật học", do Bộ giáo dục và đào tạo ban hành năm 1998 của GS.Phạm Công Thành có viết "Đường nét, hình khối và màu sắc là những thuộc tính vốn có của sự vật, nó ở trạng thái tự nhiên, trong từng hình có thể hoàn chỉnh theo ý đồ của tạo hóa, nhưng quan sát nó dưới những góc nhìn và đặt trong những không gian khác nhau thì luôn cho những cảm thụ nghệ thuật khác nhau. Điều đó đặt ra cho nguời nghệ sỹ phải có một sự sắp xếp lại để khi tái hiện thì cho hiệu quả thẩm mỹ cao nhất". Vậy có thể nói bố cục là sự sắp xếp các yếu tố tạo hình như: đường nét, hình khối, đậm nhạt, màu sắc,... trong một khuôn khổ nhất định của một tác phẩm thông qua cảm xúc và ý tưởng của người nghệ sỹ.
Một vài dạng thức bố cục trong mặt nạ Tuồng truyền thống
Bố cục theo dạng thức đối xứng:
Là kiểu bố cục kinh điển đặt chủ thể trên đường trung trực, trục là gương mặt, chia không gian ra thành hai phần đối xứng nhau. Trong cuộc sống ta thường thấy dạng bố cục này như ở các nơi linh thiêng, trang trọng, như ở các ban thờ, trong phòng hội nghị... Áp dụng thể loại bố cục này dễ mà khó, vì khi không gian gương mặt chia làm đôi, tự nó đánh mất sự linh hoạt, nhưng mặt nạ Tuồng đã sử dụng một cách hài hòa hợp lý và tạo ra sức hút gây ấn tượng cho người xem, mà không hề bị cứng nhắc hay nhàm chán.
Trong mặt nạ Tuồng, bố cục đối xứng ở đây được sắp xếp rất hài hòa hợp lý, hình mảng cân đối và rất rõ ràng cụ thể, hai nửa khuôn mặt cân xứng hài hòa đẹp mắt. Thông qua dạng bố cục này ta thấy rõ được sự táo bạo và phá cách trong quan điểm khi xây dựng bố cục đối xứng là dùng chính gương mặt của con người bao gồm mắt, mũi, miệng, cằm... được biến tấu, được khai thác, được giản lược những chi tiết rườm rà để cô đọng lại trong một hình thể trọn vẹn, cho dù hình ảnh ấy trong một dáng vẻ của một con Hổ đang vồ mồi như gương mặt Tạ Ôn Đình hay như hình ảnh con chim Ưng đang lao xuống tranh đấu như ở gương mặt Khương Linh Tá.
Bố cục theo nguyên tắc cân đối 2/3:
Nguyên tắc bố cục này cơ bản dựa vào quy luật tạo hình từ "tỉ lệ vàng" đã được biết đến từ khá lâu. Đây là tỉ lệ tượng trưng cho thẩm mỹ, cho tính cân đối của tự nhiên và tạo hóa. Trên gương mặt con người, mọi bộ phận đều tỉ lệ 2/3 (gần tiến tới tỉ lệ vàng). Trục mắt nằm ở vị trí 2/3 so với khuôn mặt vị trí miệng, mũi, trán... đều tỉ lệ với nhau theo nguyên tắc 2/3.
Hãy tưởng tượng tác phẩm mặt Tuồng của các nghệ sỹ hóa trang tựa như một bức ảnh, được chia thành 9 phần không đều nhau bằng 4 đường thẳng. Mỗi đường được vẽ sao cho tỉ lệ giữa chiều rộng của phần diện tích nhỏ hơn của bức ảnh và chiều rộng của phần có diện tích lớn hơn bằng đúng tỉ lệ giữa chiều rộng của phần có diện tích lớn hơn và chiều rộng của cả bức ảnh, 4 giao điểm của 4 đường thẳng nói trên được gọi là 4 điểm vàng của bức ảnh. Trong quá trình hóa trang mặt Tuồng, những chi tiết, họa tiết, đường nét, mảng hình tập trung vào các điểm vàng càng làm tăng thêm ý nghĩa và giá trị về tạo hình. Sự nhấn nháy có trọng tâm ấy khiến cho người xem cảm giác dễ chịu, thoải mái.
Vậy nên nguyên tắc bố cục trong mặt nạ Tuồng không phải là giáo điều cứng nhắc hoặc xây dựng hình vẽ lộn xộn, nó là những thủ pháp khoa học giúp nghệ sĩ đặt chủ đề đúng vào những vị trí xứng đáng và thích hợp trên khuôn mặt. Hoặc là những thủ pháp bố cục tạo hình theo những quy luật mỹ học mà thôi. Dạng bố cục này có ở hầu hết các gương mặt, cho dù gương mặt của diễn viên có vuông, tròn, to nhỏ khác nhau đi chăng nữa thì các tỉ lệ gần đến với 2/3 trên gương mặt mỗi người cũng đã được tạo hóa sắp xếp hết sức khoa học. Các nghệ sĩ chỉ cần nghiên cứu và vẽ ra những gương mặt điển hình mang phong cách cá tính nhân vật. Ví dụ gương mặt Lưu Bị: vị trí của lông mày, mắt, miệng cằm... các họa tiết được tập trung ở những nút giao điểm của tỉ lệ 2/3 gương mặt này, nó khiến cho hình ảnh Lưu Bị trở nên cân đối, hài hòa và hợp lý.
Bố cục theo chủ đề:
Riêng trong nghệ thuật hóa trang Tuồng, người nghệ sĩ phải hóa trang đẹp, chỉ cần diễn viên bước ra sân khấu khán giả biết ngay nhân vật ấy thuộc dạng trung - nịnh, thiện - ác, văn - võ,... Do đó dạng bố cục mặt nạ phải lấy chủ đề làm trọng tâm để xây dựng hình tượng nhân vật cho chuẩn xác là điều hết sức cần thiết, đòi hỏi người nghệ sĩ hóa trang phải tìm tòi và sáng tạo làm sao để xây dựng nên những bố cục mang họa tiết hoa văn phù hợp với từng chủ đề theo các tuyến nhân vật ấy.
Nhìn chung những hoa văn có xu hướng tương phản rất mạnh về màu sắc, về đậm nhạt, về hình, về đường nét, hay có sự tranh chấp về mảng loại bố cục tương phản ấy thường dành cho những vai võ tướng hoặc các vai phản diện như Đổng Trác, Tào Tháo, Cáp Tô Văn... Nếu chủ đề nói về hình tượng người trung quân ái quốc thì bố cục hài hòa, màu sắc vừa độ, đậm nhạt hợp lý, đường nét khoan thai như Bao Công, Quan Công, Lưu Bị,…
Bố cục theo nhịp điệu:
Nhịp điệu trong mặt nạ Tuồng chính là những hình ảnh rời rạc được liên kết lại thành sự liên tục trong gương mặt, nhịp điệu ở đây chính là sự thay đổi, có chuyển biến, có tính lặp lại nhưng không phải nguyên xi mà có sự chuyển biến thay đổi theo chu kỳ lên xuống, bố cục dạng này nhằm làm rõ những quy ước về tính cách của nhân vật, quy ước về sự vận động và diễn biến trong tương lai.
Nhịp điệu theo xu hướng đột ngột, mạnh mẽ, dứt khoát, đường nét có xu hướng chếch lên trên là loại bố cục thường vẽ cho kẻ mạnh, kẻ ác, người thắng thế, kẻ nắm chính quyền như nhân vật Tạ Ôn Đình, Thái sư Văn Trọng…
Còn nhịp điệu theo xu hướng đi xuống kết hợp với nét cúp, nét vụn... đại diện cho người hèn, kẻ yếu, người bị sai khiến, lệ thuộc như các vai diễn của các anh hề, hay công tử Cà Lắp, thầy Nghêu, gương mặt nịnh.
Nói tóm lại các dạng thức bố cục đã chứa đựng tính thẩm mỹ bằng việc thể hiện đầy thuyết phục bằng sự sáng tạo hài hòa trong mỗi tác phẩm. Nó phản ánh tính nhạy cảm về tinh thần thi vị của dân tộc Việt Nam. Người ta tìm thấy trong mỗi gương mặt Tuồng là cái đẹp của bố cục, mảng nét hài hòa có nhịp điệu, tư thế cân bằng của các yếu tố tạo hình khác nhau, mang vẻ đẹp bất tận luôn tràn trề sinh lực và sức mạnh tinh thần nhưng vẫn mang dáng vẻ thiêng liêng.
Cao Thị Vân
