Họa sĩ Bùi Trang Chước

Họa sĩ Bùi Trang Chước (sinh ngày 21/05/1915, mất ngày 27/02/1992) là họa sĩ bậc thầy về vẽ tem thư, quốc huy, tiền, huân chương. Trong đó, tác phẩm đáng chú ý nhất của ông là Quốc huy Việt Nam.

Họa sĩ Bùi Trang Chước quê ở làng Phú Xá, xã Phú Thượng, huyện Từ Liêm (nay là phường Phú Thượng, quận Tây Hồ), thủ đô Hà Nội. Thân sinh họa sĩ là cụ Hàn Oánh, người đã thiết kế kiến trúc ngôi nhà cổ trên nền tòa trụ sở Ủy ban Nhân dân Thành phố Hà Nội hiện nay. Lúc 15 tuổi, ông mất mẹ, đến năm 20 tuổi thì mồ côi cha. Mặc dù được người chú ruột đang làm việc tại Sài Gòn đón tiếp vào nuôi ăn học, nhưng ông từ chối và ở lại Hà Nội theo học Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương. 

Chân dung danh họa Bùi Trang Chước

Năm 1941, ông tốt nghiệp loại xuất sắc Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương và được mời về giảng dạy tại Trường Kiến trúc Đà Lạt. Năm 1942, ông là người Việt Nam và người Đông Dương đầu tiên vẽ tem thư và giấy bạc (tiền). Thời gian này dấu ấn của ông lưu lại trên con tem có hình của Hoàng hậu Nam Phương và Hoàng thân Norodom Sihanouk lưu hành dưới thời chính quyền thực dân và là những con tem vô cùng quý giá đối với giới sưu tập  tem.

Tên họa sĩ Bùi Trang Chước trên tem Đông Dương in đè

Bộ tem “Lăng Hùng Vương” do họa sĩ Bùi Trang Chước thiết kế là 
bộ tem bưu chính cách mạng Việt Nam đầu tiên
về chủ đề giỗ Tổ Hùng Vương

Sau Cách mạng tháng Tám 1945, họa sĩ Bùi Trang Chước chuyển ra Hà Nội cùng gia đình và tham gia giảng dạy ở Trường Mỹ thuật Hà Nội. Giai đoạn 1951 - 1952, ông được phân công vẽ giấy bạc ở Nhà in Ngân hàng do có tài năng về vẽ tiền tệ. Năm 1953, họa sĩ sáng tác các Huân chương Sao vàng, Huân chương Hồ Chí Minh, Huân chương Độc lập, Huân chương Quân công các loại, mẫu giấy bạc Việt Nam và bức phù điêu có hình Bác Hồ được đúc bằng vàng mà phi công Phạm Tuân mang theo khi bay vào vũ trụ. Sau đó đến ngày 10/10/1954, Bùi Trang Chước làm việc tại Nhà in Ngân hàng, đồng thời là giảng viên Trường Đại học Mỹ thuật Công nghiệp Hà Nội, và là một chuyên gia vẽ tiền tại Vụ Phát hành thuộc Ngân hàng Nhà nước Việt Nam cho tới khi nghỉ hưu năm 1976. 

Bộ tem Đông Dương 1944 - Toàn quyền Paul Doumer,
do họa sĩ Bùi Trang Chước thực hiện

Sinh thời, họa sĩ Bùi Trang Chước là người rất mực từ tốn, giản dị, khiêm nhường. Theo họa sĩ Ngọc Linh, hoạ sĩ Bùi Trang Chước là một người hiền lành, đức độ; hăng say lao động mà không màng đến công danh, lợi lộc. Do đó, học trò cũ ví ông như một con ong thầm lặng cống hiến cho Tổ quốc. Cuộc đời ông là một tấm gương mẫu mực về lao động nghệ thuật với những đóng góp to lớn cho nền mỹ thuật nước nhà. Ông là tác giả của mẫu Quốc huy Việt Nam Dân chủ cộng hòa (nay là Quốc huy nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam); các tác phẩm mẫu Huân chương như Huân chương Sao vàng, Huân chương Hồ Chí Minh, Huân chương Độc lập, Huân chương Lao động và nhiều tác phẩm mẫu tem thư, mẫu tiền... Ngoài các mẫu huân huy chương đến nay nhà nước ta vẫn sử dụng như đã kể ở trên, họa sĩ Bùi Trang Chước còn là tác giả của "biểu trưng Tổng Công đoàn Việt Nam" (nay là Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam), mẫu "Huy chương du kích", mẫu "Bảng vàng danh dự"... Về tác phẩm hội họa, họa sĩ Bùi Trang Chước rất có biệt tài về tranh sơn khắc và một số bức tranh sơn khắc của ông đã trở thành những tác phẩm mẫu mực của dòng tranh này như "Vịnh Hạ Long" (1960), "Khu gang thép Thái Nguyên" (1970) (hiện được lưu giữ tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam), "Thủy điện Thác Bà" (1975)…

Bộ tem Mạc Thị Bưởi do Bưu chính Việt Nam phát hành
ngày đầu tiên 03/11/1956, gồm 4 mẫu

Tác phẩm Quốc huy Việt Nam của họa sĩ Bùi Trang Chước có tranh chấp với họa sĩ Trần Văn Cẩn nhiều năm. Cụ thể là, vào ngày 26 tháng 4 năm 1985, trong Di bút "Tôi vẽ mẫu Quốc huy" họa sĩ Bùi Trang Chước cho biết ý nghĩa của biểu tượng như sau:

 “Phác thảo mẫu Quốc huy Việt Nam cuối cùng của tôi hồi đó là trình bày theo hình tròn, hai bên chung quanh là các bông lúa Việt Nam có mấy bông lúa rủ vào bên trong ôm cái đe ở giữa phía dưới, tượng trưng cho công nông nghiệp. Dưới đe là dải lụa sau này có chữ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, hai đầu dải lụa quấn hai bên bông lúa từ dưới lên mỗi bên hai đoạn. Ở giữa phía trên trong nền là ngôi sao vàng trên nền đỏ. Dưới ngôi sao gần giữa trung tâm nền là vòng cung mặt trời có tia chiếu sáng chung quanh, gợi lên hình ảnh của buổi bình minh. Toàn bộ Quốc huy tôi dùng hai màu vàng và đỏ, khi thực hiện sơn mài là sơn son thiếp vàng, màu cổ truyền hoành phi câu đối của dân tộc ta hay dùng. Số mẫu này tôi làm hai bản: Một bản đưa đồng chí Côn để đệ trình lên Bác Hồ và được Bác Hồ góp ý: hình tượng cái đe là thủ công nghiệp cá thể; nên dùng hình tượng tượng trưng cho nền công nghiệp hiện đại. Còn một bản hiện nay tôi vẫn giữ.... “

 

Tác phẩm quốc huy Việt Nam của họa sỹ Bùi Trang Chước

 

Sau đó, do nhận nhiệm vụ tuyệt mật của Chính phủ, họa sĩ Bùi Trang Chước lên đường sang Trung Quốc để vẽ tiền và in tiền. Công việc chỉnh sửa, hoàn thiện quốc huy được giao cho họa sĩ Trần Văn Cẩn. Rốt cuộc, điều này đã gây ngộ nhận và nhầm lẫn trong cộng đồng một thời gian dài. Theo vào ngày 27 tháng 2 năm 2004, theo kết luận của văn phòng Chính phủ theo Công văn số 42/TB-VPCP:

"Việc xây dựng mẫu Quốc huy Việt Nam được thực hiện theo chủ trương của Bác Hồ, Đảng và Nhà nước ta. Mẫu Quốc huy Việt Nam là một cống hiến chung của giới mỹ thuật Cách mạng Việt Nam, trong đó phải kể đến công lao của họa sĩ Bùi Trang Chước - người đã vẽ những mẫu Quốc huy để làm cơ sở lựa chọn, hoàn thiện, và họa sĩ Trần Văn Cẩn - người đã chỉnh sửa, hoàn thiện mẫu Quốc huy theo ý kiến chỉ đạo của lãnh đạo để trình Quốc hội phê duyệt. Giao Bộ trưởng Bộ Văn hoá - Thông tin có văn bản báo cáo Ủy ban Thường vụ Quốc hội về vấn đề tác giả vẽ mẫu Quốc huy Việt Nam.” 

 

 

Một số mẫu phác thảo về Quốc huy của họa sỹ

 

Cuối cùng danh dự và tác phẩm đặc biệt của họa sỹ Bùi Trang Chước sau nhiều năm tranh chấp cũng đã được trả lại cho chính chủ nhân đích thực của nó.

Ngoài vẽ tem thư, vẽ tiền, và đứng lớp giảng dạy, đào tạo ra những thế hệ họa sĩ kế cận như Ngọc Linh, Lê Lam... danh họa Bùi Trang Chước còn là tác giả của những bức tranh sơn khắc độc đáo như thủy điện Thác Bà, thủy điện Hòa Bình, vịnh Hạ Long, cố đô Huế... trong đó có những bức tranh hiện đang được lưu giữ tại Công hòa Liên bang Đức, Cộng hòa Liên bang Nga... 

Bùi Trang Chước đã được tặng thưởng Huân chương Lao động hạng nhì, Huân chương Lao động hạng ba, Huân chương Kháng chiến chống Mỹ cứu nước hạng nhất của Nhà nước Việt Nam và Huân chương cao quý của Nhà nước Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Lào. Cả cuộc đời họa sĩ Bùi Trang Chước là một hành trình sáng tạo không mệt mỏi, không màng đến lợi danh, là biểu tượng cho sự dâng hiến hết mình của người nghệ sĩ. Họa sĩ Lê Lam nhận định: "Nghệ thuật của họa sĩ Bùi Trang Chước là sự kết tinh một cách tài tình biệt tài của họa sĩ với lòng yêu nước sâu sắc mang đậm bản sắc Việt Nam.”