Bí mật của Vermeer
Sinh thời Salvador Dalí từng tuyên bố sẵn sàng cho cắt cả hai tai mình, miễn là được biết công thức chính xác của dung dịch mà Johannes Vermeer đã dùng để vẽ. Ngày nay tuy công thức chính xác này vẫn còn là một câu hỏi chưa có trả lời, các nhà nghiên cứu tại National Gallery ở London đã khám phá ra nhiều chi tiết mới về kỹ thuật sơn dầu của Vermeer.
1) Canvas
Vermeer dùng canvas căng lên strainer – tức khung gỗ có các góc cố định. Thông thường khi gia cố lại các bức tranh cổ bằng cách dán chúng lên canvas mới, các nhà phục chế tháo tranh khỏi strainer nguyên thủy rồi rồi căng tranh lên strainer mới sau khi đã dán canvas, và loại bỏ strainer cũ đi. Trong số 36 bức tranh của Vermeer, bức Người chơi guitar là bức duy nhất chưa được gia cố lại bằng dán canvas như vậy. Vì thế bức này vẫn được căng trên strainer nguyên thủy, và được đóng vào strainer bằng đinh gỗ chứ không phải đinh kim loại.
Góc dưới mặt sau bức Người chơi guitar cho thấy strainer nguyên thủy của bức tranh (trái)
Đinh gỗ đóng trên mép canvas găm canvas vào strainer (phải)
JOHANNES VERMEER -
Người chơi guitar (1670 - 1672).
Sơn dầu. 53x46.3cm
Các canvas của Vermeer được phủ một hoặc hai lớp nền. Lớp dưới màu xám nâu gồm trắng chì, phấn, pigment đất, đen xương và đen than, trộn với dầu lanh (linseed oil). Lớp trên sáng hơn, ngả nâu hồng vì chứa nhiều pigment đất và ít bột màu đen xương và than hơn.
Tiết diện mẫu sơn lấy từ phần vẽ đá hoa xám lát sàn trong bức Người đàn bà trẻ đứng bên đàn virginal.
Phần dưới là lớp nền nâu xám, phần giữa là lớp nền sáng hơn chứa nhiều pigment đất nâu hồng và ít pigment đen hơn.
Phần trên cùng là lớp màu sáng gồm trắng chì pha với một ít ultramarine và đen xương, được quết 2 lớp.
JOHANNES VERMEER -
Người đàn bà trẻ đứng bên đàn virginal (1670 - 1672).
Sơn dầu. 51.7x45.2cm
Sau khi Vermeer qua đời người ta tìm thấy trong xưởng của ông 10 canvas đã được căng sẵn và 6 ván gỗ chưa được vẽ. Đối với một hoạ sĩ chỉ vẽ 2 – 3 bức tranh mỗi năm như Vermeer việc tích trữ 10 canvas căng sẵn và 6 ván gỗ trong xưởng là một điều bất thường.
2) Dung dịch pha mầu
Lớp lót trong tranh Vermeer được vẽ dùng dầu lanh hoặc dầu hạt óc chó (walnut oil) được làm đặc qua xử lý nhiệt (sun-thickened). Trong bức “Nghệ thuật hội hoạ” (Hoạ sĩ trong xưởng vẽ) và “Người đàn bà trẻ đứng bên đàn virginal” Vermeer đã dùng dầu hạt óc chó để vẽ các chỗ impasto (dày và đặc) trắng vì dầu này ít ngả vàng, còn dầu lanh để vẽ các vùng tối. Trong bức Cô gái đeo khuyên tai hạt trai Vermeer chỉ dùng dầu lanh.
3) Bút pháp
Dùng kỹ thuật sơn dầu nhiều lớp, Vermeer thường không che hoàn toàn tone màu lót mà để nó hiện xuyên qua các lớp trên, thành một phần của hòa sắc chung.
Nền nâu hiện bên dưới lớp màu lam trên váy
bức "Cô nương ngồi trước đàn virginal"
JOHANNES VERMEER -
Cô nương ngồi trước đàn virginal (1670 - 1672)
Sơn dầu. 51.5x45.5cm
Trong bức Buổi học nhạc Vermeer đã tạo ảo giác ánh sáng mờ chiếu qua kính bằng cách để lớp lót xám nâu lộ ra ở khe giữa màu ultramarine pha trắng vẽ kính và khung kim loại tối bao quanh.
Chi tiết cửa kính trong bức "Buổi học nhạc"
JOHANNES VERMEER -
Buổi học nhạc (1662 - 1665)
Sơn dầu. 74.6x64.1cm
Trong bức Người chơi guitar Vermeer dùng kỹ thuật impasto lỏng vẽ các ngón tay, hạt trai, nếp vải, v.v.
Impasto lỏng trên ngón tay trong bức "Người chơi guitar"
Impasto lỏng vẽ chuỗi hạt trai trong bức "Người chơi guitar"
Impasto lỏng tạo nếp áo trong bức
"Người chơi guitar"
Còn trong bức Cô nương ngồi trước đàn virginal Vermeer dùng sơn đặc vẽ đá ốp chân tường sau đó dùng cán bút vạch lên, tạo khe giữa các phiến đá ốp lát.
Chi tiết đá ốp chân thường trong bức
"Cô nương ngồi trước đàn virginal"
4) Bí mật xưởng họa
Các nhà nghiên cứu đã tìm thấy nhiều lông lợn từ bút vẽ dính trên mặt một số tranh của Vermeer. Điều này cho thấy Vermeer đã dùng bút lông chất lượng rất thấp hoặc rất cũ, hoặc cả hai, vì bút lông chất lượng tốt không rụng lông.
Nhiều lông bút rụng dính trên mặt tranh của Vermeer. Sợi lông bên trái trung tâm ảnh bị gãy gập.
Mặt tranh của Vermeer còn dính nhiều sợi nùi bông chứng tỏ tranh được vẽ trong một thời gian kéo dài hoặc khô rất chậm. Trong mọi trường hợp, điều này cho thấy tranh đã nằm trong xưởng một thời gian khá lâu.
Vermeer đặc biệt ưa dùng nhiều ultramarine từ lapis lazuli – thứ bột màu rất đắt tiền được nhập từ Afghanistan vào châu Âu qua Venice. Tuy nhiên ultramarine mà Vermeer dùng không phải lúc nào cũng có chất lượng cao. Nghiên cứu mẫu thử từ bức Người đàn bà trẻ đứng bên đàn virginal của Vermeer cho thấy ultramarine có lẫn nhiều silica là chất không có trong ultramarine tự nhiên. Như vậy có thể Vermeer đã mua bột ultramarine trộn silica, rẻ hơn ultramarine tinh khiết, hoặc ông đã trộn lục đất chứa nhiều silica vào ultramarine. Giả thuyết này và việc Vermeer dùng bút lông chất lượng thấp nói trên có vẻ phù hợp với hoàn cảnh tài chính khó khăn của ông về cuối đời.
- Nguyễn Đình Đăng -
